Hoe we jeugdliteratuur neurodivers vriendelijker kunnen maken

9 januari 2023

Wist je dat jonge lezers een boek met meer vertrouwen openslaan als het duidelijke, overzichtelijke hoofdstukken heeft om te zorgen voor vanzelfsprekende rustpauzes? Of dat voldoende afstand tussen letters en regels nieuwe en moeilijke lezers kan helpen? En dat illustraties het verhaal vooruit kunnen helpen en moeilijke lezers kunnen helpen als ze hun plaats verliezen?

De laatste jaren heb je ongetwijfeld een stijging in het aantal inclusieve jeugdliteratuur gemerkt. Uitgevers publiceren nu meer verhalen die een breder scala aan etniciteit, seksueel geaarheid, genderidentiteit en beperkingen vertegenwoordigen. Wanneer we kijken naar boeken met oog op neurodiversiteit kijken, merken we echter dat juist de groep lezers waarvoor de boeken bedoeld zijn van een prettige leeservaring worden ontzegd door de vormgeving van de boeken. Extra aandacht voor elementen vormgeving, typografie, schrijfwijze, en kleur kan een merkbaar verschil maken.

Bij deze dus enkele richtlijnen om in overweging te nemen bij het maken van jeugdliteratuur die toegankelijker is voor neurodiverse lezers.

Kleur
Kleur kan betekenis, duidelijkheid en dimensie toevoegen aan verhaal. Maar wanneer je kleur gebruikt als de enige manier om informatie te presenteren, kan je mogelijk ook lezers uitsluiten die niet alle kleuren kunnen zien (bv. door daltonisme of kleurenblindheid)

Uit een artikel over atypische kleurvoorkeur bij kinderen met een Autisme Spectrum Stoornis blijkt dat de gevoeligheid voor geel het zwaarst weegt. Terwijl kinderen met een neurotypische ontwikkeling tot op zekere hoogte met geel kunnen omgaan, reageren leerlingen van het Autisme Spectrum, bij wie gevoeligheid voor zintuiglijke prikkels al verhoogd is, over het algemeen niet zo goed. Wat kleuren betreft, geven neurodivergente lezers meestal de voorkeur aan gedempte en pasteltinten en neutrale tinten.

Mensen met ASS en/of AD(H)D kunnen prikkels intenser ervaren. Een hypergevoeligheid voor kleur is daarom ook een belangrijke factor om rekening mee te houden bij de vormgeving van jeugdliteratuur.
Extra richtlijnen:

Gebruik achtergronden in één kleur. Vermijd achtergrondpatronen of afbeeldingen en afleidende omgevingen.
Gebruik voldoende contrast tussen achtergrond en tekst.
Gebruik donker gekleurde tekst op een lichte (niet witte) achtergrond.
Vermijd groen en rood/roze, omdat deze kleuren moeilijk zijn voor mensen met kleurenblindheid.
Overweeg alternatieven voor witte achtergronden voor papier, computerschermen en visuele hulpmiddelen zoals whiteboards. Wit kan te verblindend overkomen. Gebruik crème of een zachte pastelkleur.
Gebruik bij afdrukken liever mat dan glanzend papier. Papier moet dik genoeg zijn om te voorkomen dat de andere kant doorschijnt.

Lettertype
Het kiezen van het juiste lettertype is een complex onderwerp bij het vormgeven met het oog op neurodiversiteit. Er zijn aanwijzingen dat meer menselijke lettertypes mensen met dyslexie kunnen helpen bij het lezen. Dit betekent lettertypes met unieke lettervormen voor b en d.

Boekentip Aaron Terhaar Tekenaar (dyslexie uitgave)

Serif lettertypes zijn minder leesbaar gebleken voor een neurodiverse lezerspubliek. Serifletters hebben staartjes en vinkjes aan de uiteinden van de meeste strepen die de vorm van de letters versluieren. Neurodiverse lezers doen het over het algemeen beter met schreefloze lettertypes zoals Arial, omdat letters minder druk kunnen lijken. Alternatieven zijn Verdana, Tahoma, Century Gothic, Trebuchet, Calibri, Open Sans.

Extra richtlijnen:

De lettergrootte moet 12-14 punten of gelijkwaardig zijn. Sommige lezers met dyslexie kunnen om een groter lettertype vragen.

Grotere interlinie/tekenafstanden verbeteren de leesbaarheid, idealiter ongeveer 35% van de gemiddelde letterbreedte. Een te grote letterafstand kan de leesbaarheid verminderen.

Sommige dyslectici vinden dat een grotere regelafstand de leesbaarheid verbetert: 1,5/150% verdient de voorkeur.

Vermijd onderstreping en cursieve tekst, omdat dit de tekst in elkaar kan laten overlopen en daardoor in elkaar kan drukken. Gebruik vet voor meer nadruk.

Vermijd het gebruik van alle hoofdletters en hoofdletters voor doorlopende tekst. Kleine letters zijn gemakkelijker te lezen.

Omdat mensen met dyslexie vaak klagen over letters die over de pagina's zwemmen, bestaan er verschillende dyslexievriendelijke lettertypes, zoals Open Dyslexic en Dyslexie.

Speelse vormgeving
Enkele uitgevers geven speciaal dyslexie vriendelijke boeken uit door gebruik te maken van deze lettertypes. Maar er zijn ook boeken die worden vergezeld van een meelees-cd of die speels zijn opgemaakt. Denk daarbij aan de boeken van Geronimo Stilton of ‘De waanzinnige boomhut’.

Extra richtlijnen

Tekst links uitlijnen, zonder uitlijning. Dit maakt het gemakkelijker om het begin en einde van elke regel te vinden en zorgt voor een gelijkmatige afstand tussen de woorden.
Vermijd meerdere kolommen (zoals ze dat doen in kranten).
Schrijf korte, eenvoudige zinnen: 60 tot 70 tekens is optimaal.
Gebruik witruimte om rommel in de buurt van tekst te verwijderen en gerelateerde inhoud te groeperen.
Breek de tekst op met regelmatige sectiekoppen in lange documenten en neem een inhoudsopgave op.
Extra ruimte tussen alinea's (+2 tot 3 mm)
Dik, crèmekleurig papier

Schrijfstijl
Gebruik liever de actieve dan de passieve spreekwijze. De actieve stem kan bijdragen tot duidelijkheid door de lezer duidelijk te maken wie in de zin actie onderneemt. Bovendien benadrukt de actieve stem dat de persoon (of het grammaticale onderwerp) voorafgaat aan het werkwoord, waardoor de nadruk op het onderwerp komt te liggen. Bijvoorbeeld: ‘De hulpkok bakt de roomsoezen’ in plaats van ‘De roomsoezen worden gebakken (door de hulpkok)’.

Extra richtlijnen:

Wees beknopt; vermijd lange, compacte paragrafen.
Schrijf in eenvoudige, duidelijke taal en gebruik alledaagse woorden.
Gebruik afbeeldingen ter ondersteuning van de tekst. Stroomdiagrammen zijn ideaal om procedures uit te leggen. Pictogrammen en afbeeldingen kunnen helpen bij het vinden en ondersteunen van informatie in de tekst.
Overweeg het gebruik van opsommingstekens en nummering in plaats van ononderbroken proza.
Geef instructies duidelijk.
Vermijd dubbele ontkenningen.
Vermijd waar mogelijk afkortingen; geef altijd de uitgebreide vorm bij het eerste gebruik.
Zorg voor een glossarium van afkortingen en jargon.

Interessante applicaties voor volwassenen

Bionic reading
De applicatie ‘Bionic Reading´ herwerkt teksten zodat de beknoptste delen van woorden worden benadrukt in een tekst. Hierdoor wordt het oog over de tekst geleid en onthouden de hersenen eerder geleerde woorden sneller. Het is ideaal voor neurodivergente lezers, zoals mensen met ADHD, ASS en dyslexie, omdat ze vaker focus verliezen tijdens het lezen. De extensie kan je installeren in je browser of Kindle. Ik probeerde ook de app uit op mijn telefoon, maar helaas liepen alle applicaties volledig vast.

Storytel
Storytel is een dienst waarmee men via een app luisterboeken kan streamen.
Er staan wel duizenden luisterboeken en ebooks op! De achtergrondkleur en lettertype van e-boeken kun je ook aanpassen voor een fijner leeservaring.

Dyslexie font
Dyslexie font is een lettertype - speciaal ontwikkeld door en voor mensen met dyslexie - waarmee lezen, leren en werken stukken makkelijker wordt. Mensen met dyslexie verwisselen, spiegelen en draaien letters vaak om zonder dat ze het in de gaten hebben. Dit komt doordat sommige letters erg op elkaar lijken of te dicht op elkaar staan. Ook is het begin van een zin niet altijd duidelijk, waardoor mensen met dyslexie twee zinnen als één lezen. De lettertype is zodanig ontworpen dat de letters: